Kołobrzeg - pochodzenie nazwy*

Kategoria: z dnia na dzień Opublikowano: piątek, 13 grudzień 2019 Drukuj E-mail

Andrzej Chludziński

Kołobrzeg to miasto, którego nazwa była zapisana już w X wieku - co stanowi niezwykłą rzadkość na Pomorzu - choć po raz pierwszy tylko w formie łacińskiego przymiotnika od nazwy: salsae Cholbergiensis 'solanka kołobrzeska' 975. Spotykamy nazwę miasta w kilku tekstach, które mówią o czasach wcześniejszych niż czas ich powstania: Colobrega (Kronika Galla Anonima); Colbrege, Colubrega, Colobrega (żywoty biskupa Ottona z Bambergu).
Kolejne zapisy to kilkadziesiąt (!) wersji graficzno-fonetycznych. Pochodzą z licznych dokumentów średniowiecznych, różnych opracowań i map (ze względu na popularnonaukowy charakter tekstu, nie podaję nazw źródeł, z których pochodzą przytoczone zapisy):
Colbrech 1124;
Colubregam 1125;
Cholberg, Colberg, Colbrege 1140;
Coluberch 1159, 1168;
Choluberch 1168;
in Choloberga 1170;
Colberg, Cholberch 1172;
Colbiarg 1173;
Choleberch 1175;
Colberg 1176;
Colubrech 1177;
Coluberc 1178, 1179;
in Choleberga 1180;

Cholberch 1182;
Cholberch 1183;
Colubriech 1184;
Colberch 1186;
Colberck 1187;
Colberg 1188;
Cholberch 1194;
Colberch 1195;
Colberge 1208;
Colberg 1212;
in Cholberge 1214;
Cholberch, Cholbergh 1216;
Cholberg 1217;
Colbergh 1219-20;
Cholberg 1220-22;
Colberch 1223-24;
Cholberch 1226-27;
Choleberg 1227;
Colberge 1228;
Cholberg 1229;
prepositus Golbergensis 1233;
Colberch 1236;
Colber 1237, 1238;
Cholberg 1240;
Colberghe 1248;
Colberch 1251;
Colberg 1252;
Cholbrege 1253;
Gholberch, Golberg 1255;
Cholberch 1266;
Colberge 1267;
Cholberg 1269;
Colberch 1270;
Colberg, Colberch 1274;
Colberg, Colberch 1276;
Colbergk 1278;
Colbergh 1287;
Kolberghe 1289;
Colberghe 1291;
Colbergh 1301;
Colberg 1313;
Colberch 1314;
Colberghe 1316;
Coluberg 1318;
Colberg 1320;
Colbergck 1327-1330;
Colberge, Colbergh, Kolberg 1329;
Colberch 1330;
Colberga 1350;
von Kolberg 1388;
Colbergk 1448;
Colberge 1451, 1469;
Colberghe 1479;
Colberg 1489;
Colberch 1506;
Colberga 1518;
Colberge 1527;
Colberg 1537;
Colberge 1540;
Colbergk 1556;
Colberg 1585;
Colbergk 1586;
Colberg 1618;
Colberg 1654;
do Kolbrzega, w Kolbrzegu, do Kolberka 1659-95 (to zapisy z polskich lustracji województw wielkopolskich i kujawskich);
Colberg 1719;
Colberg 1779-85, 1780, 1789;
do Kolberga 1809.

W wieku XVIII następowało ujednolicanie pisowni nazw geograficznych na Pomorzu. Jeszcze przez cały wiek XIX zazwyczaj jest używana forma nazwy naszego miasta pisana przez c: Colberg 1819, 1896. Jednak w wieku XX dominuje forma Kolberg.
Jeśli chodzi o kolejne polskie formy, to mamy: Kołobrzeg 1883, 1934 (ten drugi zapis z Atlasu Kozierowskiego). Ta forma obowiązuje obecnie, gdyż po 1945 roku nie było problemów z odtworzeniem pierwotnej, słowiańskiej nazwy miejscowości. Spotykamy ją w kolejnych wykazach, na mapach i w opracowaniach. Trudniej natomiast wskazać właściwą etymologię, gdyż pojawiło się wiele hipotez, z których większość jest pseudopoprawna.

1. Pierwsza próba wyjaśnienia śródłosłowu nazwy Kołobrzeg należy chyba do Kosmosa von Simmerna i pochodzi z ok. 1600 roku. Łączy fakt powstania nazwy z solą. Według niej, w czasie jakiegoś polowania na wilki zziajane psy przywiodły myśliwych do źródeł, z których płynęła słona woda. Dlatego to miejsce zaczęto nazywać Kohlenberg od znajdujących się tu mielerzy, niem. Kohlen(meiler) 'stos paleniskowy z układanych warstwami drewien', w tym wypadku służących do warzenia soli, z drugim członem Berg 'góra, wzniesienie'. Jednak tego typu wyjaśnienia należałoby zaliczyć do pseudoetymologii.

2. W następnym wieku kilka etymologii, zazwyczaj z negatywną oceną, przytacza historyk J. F. Wachsen. Mówi m.in., że I człon nazwy to wyraz niem. kalt ‘zimny’ albo kahl ‘łysy’ (to w związku z wyrąbywaniem okolicznych lasów, por. niżej). Przytacza też koncepcję nawiązującą do nazwy miasta Kołbacz, pochodzącej od wyrazu kiełbasa (a raczej od nazwy osobowej Kiełbasa). Analogicznie więc Kołobrzeg nazwano ponoć od kształtu pobliskiej góry (?!) przypominającej tłustą kiełbasę. Wskazuje też możliwość pochodzenia nazwy z języka celtyckiego (!) z I członem w formie wyrazu Kohlen ‘miasto’. Jego autorska hipoteza wiąże się z domysłem, że I człon nazwy to jakoby słowiański wyraz cholob ‘wzgórze; głowa’, a II – reca, czyli rzeka, a więc ‘wzgórze nad rzeką’.

3. Kolejna hipoteza (H. Griebenow, Deecke) o germańskim pochodzeniu nazwy mówi, że w I członie mamy wczesnogermański wyraz gol, gel, który później przekształcił się w wysokoniemieckie słowo Quelle ‘źródło’, natomiast II człon to wyraz niemiecki Berg ‘góra’. Wobec tego, używając współczesnej niemczyzny, Kołobrzeg to Quell(en)berg, czyli ‘Źródlana Góra’, przy czym domyślać się należy, że chodzi o źródła solankowe.

4. W XIX wieku pojawiła się także etymologia (H. Riemann) od wyrazu (nie potwierdzonego źródłowo) koł, choł ‘sól’, a więc wtedy należałoby mówić o ‘słonej górze’. Zapewne na taką hipotezę mógł mieć wpływ zapis z 1214 roku: in Cholberge in monte salis = „w Kołobrzegu na słonej górze”, choć oczywiście mogło to mieć znaczenie przenośne, a nawet słowo mons, monte mogło oznaczać kopalnię.

5. Ze względu na to, że Kołobrzeg to pierwotnie miejsce lokalizacji warzelni soli (zapewne już od VII wieku), powstała pseudoetymologia tłumacząca, że w okolicy był goły brzeg po wycięciu lasu, gdyż do odparowywania soli pozyskiwanej z solanek potrzebne były wielkie ilości drewna.

6. Wersja zbliżona, w której pierwszy człon to wyraz goły w znaczeniu ‘bezleśny, nie porośnięty roślinnością’. Na poparcie tej hipotezy podaje się (K. Handke) wyraz kasz. gołobřėg, stpol. gołobrzeg ‘piaszczysty teren położony nad brzegiem morza’, a także pojęcia typu gołoledź, gołoborze. Wsparciem takiej możliwości jest analiza topograficzna okolic Kołobrzegu, z której wynika, że teren przy ujściu Parsęty od wieków był niezalesiony w przeciwieństwie do terenów dalej od morza położonych.

7. Mało prawdopodobna – ale niestety często przywoływana – jest wersja, w której mamy wyrażenie przyimkowe koło brzegu. Po raz pierwszy w źródle polskim pojawia się w Słowniku S. B. Lindego z początku XIX wieku. Porównanie z nazewnictwem całej Słowiańszczyzny pokazuje, że nie tworzono takich nazw, a przecież osady ludzkie zakładano wszędzie w pobliżu jakichś zbiorników wodnych, nad jakimiś brzegami. Ponadto trzeba wziąć pod uwagę, że pierwotnie Kołobrzeg był zlokalizowany w innym miejscu (dzisiejszym Budzistowie), odległym od brzegu morza o kilka kilometrów! Dopiero w 1255 roku nastąpiła nowa lokalizacja, w miejscu dzisiejszej Starówki. Można by oczywiście łączyć tę nazwę z lokalizacją nad Parsętą. Gdyby jednak nazwa powstała od takiego połączenia przyimkowego, to miałaby postać Kołobrzeże (podobnie jak Podgórze, Zalesie itp.). Dodatkowym argumentem przeciw tej teorii jest to, że w okresie wczesnośredniowiecznym, kiedy powstała osada i jej nazwa, przyimek koło nie był znany.

8. W podobny sposób tłumaczą pochodzenie nazwy Kaszubi (J. Trepczyk), a mianowicie, że jest tu połączenie przyimka kasz. kol, kole ‘pod, koło’ i rzeczownika prasłowiańskiego *bergъ, a kasz. zberk ‘krawędź, brzeg’. Tak więc był to gród „kol berga”, „kol zberka”, czyli kasz. Kolberg(a), przy czym zaznacza się, że forma ta nie ma niczego wspólnego ze zniemczona nazwą polską. O ile oczywiście na dzisiejszym Pomorzu Środkowym jeszcze w średniowieczu (a zwłaszcza – wczesnym) wpływy kaszubszczyzny jako jednego z dialektów pomorskich były istotne, to hipoteza ta nie jest do przyjęcia z powodów przedstawionych w poprzednim punkcie.

9. W kolejnej wersji mamy jako pierwszy człon wyraz koło ‘okrąg’, więc chodziłoby o ‘okrągłą górę’ lub ‘okrągły brzeg’.

10. Najbardziej prawdopodobne jest wyjaśnienie (M. Rudnicki, Z. Zagórski, A. Belchnerowska), że to nazwa złożona z wyrazu prasłowiańskiego *kolъ, pol. koł (jak kołek) ‘pal’ i wyrazu *bergъ, pol. brzeg, tu być może także w znaczeniu ‘wzgórze’, które to wyrazy były pierwotnie połączone spójką -o- (jak w wyrazie złożonym kamieniołom); byłoby to więc miejsce otoczone kołami (palisadą) nad brzegiem lub na wzniesieniu. Potwierdzeniem tej możliwości są wyniki badań archeologicznych, która wykazują, iż pierwotna osada kołobrzeska została wzmocniona potężnym wałem drewniano-ziemnym, znacznie większym niż przypadku zwykłych grodków rodowych. Nazwę taką zaliczamy do kulturowych, gdyż świadczy o efektach działalności człowieka (duchowych lub – jak w tym przypadku – materialnych).

11. Etymologia podobna, tylko że połączenie wyrazów tłumaczone jako ‘brzeg z kołem, drągiem’ ze względu na to, że Słowianie pomorscy mieli dobrze zorganizowaną nadbrzeżną służbę sygnałową i ostrzegawczą przez stawianie drągów do zawieszania znaków.
Trudno wskazać właściwą etymologię, gdyż im dalej w historię sięgamy, tym większy znak zapytania się pojawia. Niemniej o prawdopodobieństwie każdej z hipotez decydują elementy językowe i argumenty natury archeologiczno-topograficznej. Współcześnie zarówno językoznawcy niemieccy, jak i polscy są zgodni co do słowiańskiego charakteru nazwy.

Podobne wątpliwości etymologiczne są w odniesieniu do łużyckiego (a więc też słowiańskiego) Kołobrzegu (obecnie na terenie Niemiec, Brandenburgia, pow. Beeskow). Ten łużycki Kolobŕeg tłumaczono bowiem na język niemiecki jako Pfahlufer ‘opalowany (wzmocniony palami) brzeg’, Pfahldamm ‘opalowana (wzmocniona palami) grobla, tama, wał’. Można też spotkać zapisy tej nazwy w innej formie łużyckiej jako Pśibŕeg ‘przy brzegu’, gdyż przyimek łuż. pśi = pol. przy. Obydwie interpretacje są uprawnione, gdyż miejscowość ta jest położona nad jeziorem.

W zapisach historycznych nazwy naszego miasta widać wyraźne wpływy niemieckie: zapis pierwszej litery jako k : c (co ma znaczenie tylko graficzne, a nie fonetyczne), a niekiedy też g lub ch (odpowiadające im głoski mają podobne cechy fonetyczne), usunięcie spójki -o-, a także zastąpienie drugiego członu nazwy niemieckim wyrazem Berg ‘góra’. Ta zmiana nastąpiła bardzo wcześnie i to zapewne nie tylko dlatego, że brzmienie wyrazu jest podobne, ale też jego znaczenie z wyrazem słowiańskim. Podkreślić przy tym należy, iż języki słowiańskie (w tym pomorski i polski) oraz niemiecki są spokrewnione, co najlepiej widać na najstarszej warstwie słów, tak więc takie dopasowanie nazwy słowiańskiej do słownictwa niemieckiego nie jest w tym wypadku dziwne.

Zazwyczaj te odstępstwa w zapisach wynikały z nieznajomości języka pomorskiego przez kancelistów oraz wpływu dialektu dolnoniemieckiego na tutejsze nazewnictwo. Niemniej trzeba podkreślić, że w ciągu kilku wieków nazwa miasta nie została zbytnio zniekształcona, gdyż – jak to często spotykamy na Pomorzu podlegającemu germanizacji – obcy koloniści przyjmowali słowiańskie nazwy w sposób fonetyczny, a więc zapisywali je tak, jak słyszeli (przy tym niekiedy zniekształcając). Rzadko miało jednak miejsce zastępowanie nazw zastanych, pomorskich przez niemieckie lub tłumaczenie z jednego języka na drugi. Dzięki temu mnóstwo pomorskich nazw miejscowych i terenowych udało się po 1945 roku odtworzyć, poprzez odwołanie się do właściwej etymologii.

Formy pochodne od nazwy miejscowej Kołobrzeg tworzy się regularnie, poprzez dodanie właściwych końcówek lub sufiksów: do/z Kołobrzegu (nie: Kołobrzega), w Kołobrzegu; przymiotnik: kołobrzeski; nazwa mieszkańca: kołobrzeżanin (g : ż), mieszkanki: kołobrzeżanka.

Andrzej Chludziński

 

Bibliografia:
• J. F. Wachsen, Historisch-diplomatische Geschichte der Stadt Kolberg. Halle, 1767, s. 5.
• J. L. Quandt, Colberg und Altstadt zur wendischen Zeit. „Baltische Studien“, 1869, t. 23, s. 143.
• H. Riemann, Geschichte der Stadt Kolberg. Kolberg, 1873, II wyd. 1924.
• H. Griebenow, Der Name Kolberg. „Unser Pommerland“, 1924, J. 9, H. 6, s. 239-240.
• R. Trautmann, Die Elb- und Ostseeslawischen Ortsnamen. Berlin, 1948-1949, t. II, s. 115.
• F. Lorentz, Slawische Namen Hinterpommerns, bearb. von F. Hinze. Berlin, 1964, s. 51.
• J. Staszewski, Mały słownik. Pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych. Warszawa, 1968, s. 225-226.
• F. Sławski, Etymologia nazw Koło i Kołobrzeg (Odpowiedzi Redakcji). „Język Polski”, 1970, s. 80.
• A. Belchnerowska, H. Bugalska, E. Jakus-Dąbrowska, B. Więcek, Nazwy miast Pomorza Środkowego. W: Ze studiów na toponimią Pomorza Środkowego, red. E. Homa, Koszalin 1976, s. 68-72.
• Belchnerowska, Nazwa miejscowa Kołobrzeg. „Zeszyt Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego. Prace Językoznawcze”, 1976, nr 4, s. 13-18.
• K. Handke, Jeszcze jedna możliwość interpretacji pochodzenia nazwy Kołobrzeg. „Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego. Prace Językoznawcze”, 1979, nr 6, s. 59-63.
• J. Trepczyk, Jesz o mionie miasta Kolberg. „Pomerania”, 1981, nr 5, s. 22
• M. S., Objaśnienie wyrazów i zwrotów. Poprawna odmiana nazw miejscowych typu Kołobrzeg, „Poradnik Językowy”, 1983, nr 7, s. 458-460.
• S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Wrocław i in., 1984, s. 153-154.
• E. Rzetelska-Feleszko, J. Duma, Dawne słowiańskie nazwy miejscowe Pomorza Środkowego. Warszawa, 1985, s. 251.
• A. Belchnerowska, Toponimia byłych powiatów kołobrzeskiego i koszalińskiego. Gdańsk, 1995, PMT nr 13, s. 40.
• M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 126-127.
• Nazwy miejscowe Polski – historia, pochodzenie, zmiany, red. K. Rymut. Kraków, 2003, t. V, s. 70.

 

----------------------------------
* przypominamy artykuł doktora A. Chludzińskiego po raz pierwszy opublikowany w „Latarni Morskiej” nr 1/2006