„Barok w poezji Jerzego Lieberta i Wojciecha Bąka” Anny Łozowskiej-Patynowskiej

Klaudia Jeznach

MIĘDZYEPOKOWE ASOCJACJE

Barok w poezji Jerzego Lieberta i Wojciecha Bąka to monografia, w której Anna Łozowska-Patynowska ukazuje skomplikowane stany poetyckie, zawieszenie człowieka między dwiema otchłaniami: Nieskończonością i Nicością, dążenie do wewnętrznej równowagi i poszukiwanie odpowiedzi na pytania egzystencjalne. To próba uporządkowania zewnętrznej powłoki z tajemniczą głębią utrwaloną w twórczości Lieberta i Bąka, w której kluczem interpretacyjnym staje się międzywojenna świadomość zespolona duchową wspólnotą z wiekiem XVII. Nie jest to spójność z barokiem sensu stricte, takim, który znamy z twórczości J.A. Morsztyna czy D. Naborowskiego, to raczej pewnego rodzaju światopogląd, idea, „obecność wewnętrznego napięcia człowieka” (s. 175), który zostaje rozszerzony o tematykę religijną i filozofię personalistyczną. Książka jest wynikiem dojrzałej refleksji historycznoliterackiej, w której na plan pierwszy wysuwa się erudycyjna sztuka interpretacji, dbałość o drobiazgi, śmiałe i jednocześnie ryzykowne poszukiwanie ukrytych znaczeń i świeżość spojrzenia.

Pierwszy rozdział jest rekonstrukcją świadomości epoki baroku, wyłaniającą się z czasopism z lat 1918-1939. Badaczka zwraca uwagę na różnice między rozumieniem baroku przez badaczy a krytyków i recenzentów. Wskazuje na pojawiające się negatywne spojrzenie na barok, jako na epokę o „zepsutym smaku”, co w konsekwencji przyczyniło się do przytłumienia rozważań na temat utworów barokowych w okresie międzywojennym.

Rozdział drugi odsłania czytelnikowi tematykę egzystencjalną, wskazuje na relacje człowieka z Bogiem i ze światem, ukazuje człowieka poszukującego, wędrującego, skłonnego do metafizycznych uniesień – człowieka zakorzenionego w tradycji, czerpiącego z romantyzmu i inspirującego się barokową duchowością. W rozdziale tym autorka skupia się na filozofii nakierowanej na człowieka (S. Kierkegaard, B. Pascal, E. Mounier, M. Scheler, G. Marcel) i rozwijającym się nurcie metafizycznym (Leśmian, Czechowicz, skamandryci, katastrofiści, Sebyła).

Kolejne rozdziały stanowią centrum rozważań nad twórczością Lieberta i Bąka, w których dochodzi do wnikliwej analizy twórczości poetyckiej obu poetów, ukazującej lirykę jako miejsce integracji człowieczeństwa i wskazującej na tematy, obszary problemowe zbliżone do baroku. Rozdział III to synteza „barokowości” Lieberta, wyłaniająca się z tekstów badaczy oraz własnego ujęcia Lieberta – krytyka. A. Łozowska-Patynowska wskazuje na fakt, że głosów o istnieniu baroku w okresie międzywojennym było niewiele, rozszerzyły się one w krytyce powojennej, jako odświeżona wersja siedemnastowiecznych sposobów mówienia o człowieku i świecie. Ze współczesnych badaczy, którzy jednocześnie odsłaniają zależności człowieka od transcendencji, autorka notuje takie nazwiska jak: Całbecki (zajmujący się problematyką lęku i źródłami niepokoju) czy Szczepan-Wojnarska (kategorie urzeczywistniania i utraty samego siebie). Kluczem interpretacyjnym staje się pojęcie przemocy. Dość ciekawe sytuuje się Liebert jako krytyk. W tej części pracy badaczka zajmuje się głównie porównaniem Lieberta do twórczości Lechonia i Iwaszkiewicza, a „Drugą ojczyznę” odczytuje w kontekście „Srebrnego i czarnego”, dowodząc tym samym, że obaj poeci „ nie są jedynie, jak twórcy barokowi, <<fotograficznymi  kronikarzami śmierci>>. W swojej liryce urastają zasadniczo do roli deskryptorów <<wewnętrznego>> spotkania człowieka z ostatecznością” (s. 117). Kolejne zbiory poetyckie Lieberta: „Gusła” i „Kołysanka jodłowa” ukazują kryzys duchowy jednostki, świat religijny, w którym dochodzi do otwarcia się na Boga, poszukiwanie własnego jestestwa, poznanie własnych głębi i dramat jednostki, sięgający granic wytrzymałości. Wewnętrzne napięcie spowodowane „długotrwałym procesem otwierania się na Absolut i poznanie samego siebie” to elementy, które wg A. Łozowskiej-Patynowskiej łączą się „w szczególny sposób z refleksją barokowych poprzedników” (s. 119). Aby uzasadnić tezę o duchowej przynależności poety do baroku, autorka monografii zestawia twórczość Lieberta z innymi katastrofistami i skamandrytami (przede wszystkim eksponuje relacje między liryką Tuwima) i ukazuje jego liryczną odrębność w stosunku do Absolutu i poetyckiej wizji słowa.

Rozdziały V i VI to przestrzeń dedykowana Wojciechowi Bąkowi. Zapomniany pisarz nurtu religijnego, jest niejako odkrywany na nowo, a analiza jego twórczości pod kątem barokowości i filozofii personalistycznej, wnosi nowe światło do badań literaturoznawczych, nie tylko odświeża pomięć o poecie, lecz także burzy zastygłe schematy, szufladkujące Bąka jako poetę jedynie konfesyjnego. „Brzemię niebieskie”, „Śpiewna samotność”, „Monologi anielskie” to tomiki poetyckie, w których dochodzi do zawężenia przestrzeni między ziemią a niebem, spotkania „ja” poetyckiego z Bogiem. Liryka staje się sposobem mówienia o człowieku, jego przeżywaniu, poszukiwaniu, a przede wszystkim staje się miejscem otwarcia na transcendencję. To obszar przepełniony lękiem, rozpaczą, w którym dochodzi do poznania siebie in pleno, ukonstytuowania „ja” i ocalenia za sprawą słowa. Międzywojenny poeta sięgający po tradycję barokową i romantyczną, ukazuje moc poetyckiego słowa i niebagatelną rolę poezji, która staje się jedyną możliwą (a przynajmniej najbardziej rozległą i prawdopodobną) drogą dotarcia do Boga – „to próba dotarcia do Boga przez sam tekst” (s. 249) i uwrażliwienia siebie na drugiego człowieka.

Zakończenie zawiera porównanie twórczości obu poetów i uznanie ich tekstów poetyckich jako „<<małych liturgii>>, u Lieberta skupiającej ogrom ludzkiego cierpienia, u Bąka przeistaczającej się w przyjmowanie sakramentu” (s. 261). Obaj pisarze międzywojenni dają świadectwo otwarcia się na nieskończoność poprzez zanurzenie się w głębiach jestestwa, przezwyciężenie egzystencjalnego bólu (wynikającego z choroby lub ze zmęczenia światem) i modlitwę człowieka-poety, poety-kapłana. Jak pisze A. Łozowska-Patynowska „na kanwie mszy-modlitwy, ofiary złożonej z siebie Stwórcy, utkane zostały ich opowieści o człowieku” (s. 261).

Anna Łozowska-Patynowska „Barok w poezji Jerzego Lieberta i Wojciecha Bąka”, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej w Słupsku, Słupsk 2020, str. 284

Klaudia Jeznach

Przeczytaj też w „porcie literackim” omówienia wcześniejszych publikacji A. Łozowskiej-Patynowskiej: Opowieść o człowieku. Poezja najnowsza w krótkich interpretacjach (szkice o wybranych tomach poetyckich) (2015),  Historia pewnego lustra (2015) oraz Dotykając tekstu… (2016)

• Prev
• Next