Adrian Gleń „Czułość. Studia i eseje o literaturze najnowszej”, Towarzystwo Przyjaciół Sopotu, Sopot 2014 str. 176
Irmina Kosmala
PRZEWODNIK PO ŻYWIOŁACH WYOBRAŹNI CZUŁYCH DUSZ
1.
Delektację najnowszą książką Adriana Glenia Czułość. Studia i eseje o literaturze najnowszej rozpoczynamy już od okładki. Impresjonistyczne biało-czarne zdjęcie dwojga osób stojących na moście pozbawionym początku i końca, wpatrzonych we wzburzone niczym morze niebo, przywodzi na myśl jeden z najsłynniejszych obrazów świata norweskiego malarza, Edvarda Muncha „Krzyk”. Brak w nim co prawda postaci pierwszoplanowej, jednak dwie pozostałe, zacieniowane, dookreślają obraz. Jedna z nich ma uniesioną prawą rękę do góry, w geście wskazującym na to niesłychane „szaleństwo niebios”. Nazwijmy ją Przewodnikiem.
Druga z kolei postać, z plecakiem na ramionach, podąża wzrokiem za gestem wskazującego. To Turysta. Jego zadaniem jest słuchać, patrzeć i po-dziwiać. Obserwowany przez obu żywioł powietrza budzi grozę, którą potęgują biel i czerń. Metaforyczna okładka przygotowuje nas na (inter)tekstualną podróż. Już się pomału domyślamy, że „Czułość” pozbawiona kolorów - biel nazywając bielą, a czerń czernią - nie będzie łasić się ani do współczesnych pisarzy, których teksty hojnie przywołuje, ani do Czytelnika-Turysty, który za Autorem-Przewodnikiem z namysłem będzie podążał tropem jego myśli. Zatem: przeciw Baumanowskiemu upłynnieniu rzeczywistości, wszechobecnemu we współczesnych tekstach relatywizmowi zdają się krzyczeć pomieszczone w niniejszym tomie eseje.
2.
Opolski krytyk literacki już u progu książki tłumaczy się z nadanego tytułu swym hermeneutycznym tekstom. Zależy mu bowiem na tym, ażeby Czytelnik nie tyle odbył z Nim „turystykę literaturoznawczą”, biernie przemierzał meandry tekstów po śladach Autora, ile aby ruszył w tę intelektualną podróż, rozbudzając w sobie emotywne żywioły żarliwości i chłonności. Dotykaj, czuj, smakuj, podążaj, badaj, pytaj, rozmawiaj. Bądź uważny i wrażliwy – zachęca Autor. Dominanta empirycznych imperatywów nie jest tu przypadkowa. Wychodząc od doświadczenia-spotkania z Drugim w słowie, przechodzimy od naszej wrażliwości i czucia do racjonalności, intelektualnego oglądu. Myślenie rodzi się bowiem w egzystencji, która wyprzedza i określa poznanie. Należy jednak pamiętać, że to dopiero poznanie jest gwarantem pełnej egzystencji.
3.
A zatem smakujmy, doświadczajmy i poznawajmy – chciałoby się rzec i na tym zakończyć introdukcję do tomu A. Glenia. Zajrzyjmy jednak na chwilę do jednego z tekstów, zamieszczonych w części Nad wierszem. Glosa do poematu Wojciecha Kudyby „Poezja wobec Innego” pt. Świat to za mało… traktuje o poezji w sposób niemal nabożny: „Poezja jako udzielanie siebie, swojego widzenia innemu, dzielenie, które jest pomnażaniem” – powie Adrian Gleń, powołując się na tekst W. Kudyby. Poezja zatem jako najdoskonalsza odmiana języka stanowi manifestację duszy. W ten sposób rozpoznajemy w liniach papilarnych danych strof „odcisk Innego”.
Levinasowskich asocjacji rozpoznamy w „Czułości” Adriana Glenia wiele. Doświadczając Innego, doświadczamy Transcendencji. Drugi to po prostu transcendens. „Wolę pielęgnować w sobie niejasny odblask Innego… Pokornie myśleć prześwit prawdy. Poznawać i wyczekiwać. Jestem słowem, tym, co mówię, czuwającym rozgardiaszem bytu” – dopowie Autor w ostatnich akapitach myśli w czwartej części książki Zupełnie prywatnie Levinasowską filozofię, usytuowaną pomiędzy ontologią a metafizyką. Przywołany cytat porasta wieloma metaforami, z których na plan pierwszy wysuwa się niepoznawalny Inny, jego „niejasny odblask”, a zatem cień, smuga światła, powidok.
Opolski krytyk zdaje sobie sprawę, iż wszystkie aspekty ludzkiej osobowości wymykają się obiektywizacji. Twarz drugiego wymyka się fenomenalności. „Nie można jej pojąć, tzn. jej jako całości” - powie Levinas. Twarz Drugiego, bezbronna i naga, wzywa i porusza; wyprawia w pozahoryzontalną stronę mojego jestestwa. „Wiedzie poza świat (…) i wywodzi mnie z mojego domostwa, porywa w Całkiem Inne, out side the Word” – dopowie myśl francuskiego filozofa autor „Literatury i istnienia”. Kim jest zatem poeta? To out sider – obcy, „wychodzący poza”… świat.
4.
„Czułość” Adriana Glenia – poprzez peregrynację po różnych tekstach krytycznych A. Nowaczewskiego, S. Stabro, R. Nycza, M.P. Markowskiego, A. Burzyńskiej, jak i pochyleniem się nad tomami wierszy W. Kudyby, W. Kassa, L.A. Moczulskiego, J. Podsiadły i innych - wciągnie Czytelnika w filozoficzny, egzystencjalny dialog, którego patronami będą Heidegger, Kierkegaard i Levinas. Autor pozostawi nas często z pytaniami otwartymi typu: „Co po nas zostanie? Jak napisana będzie historia polskiej literatury nowego wieku?” (Wyznanie w czasie marnym). W dyskursie o literaturze współczesnej oprócz braku czułości dostrzeże również ubytek „empatii, szacunku dla języka poetyckiego” (Jestem (w) literaturze). Utyskując na dzisiejszy „wszystkoizm”, aksjologiczne upłynnienie rzeczywistości oraz homogenizację języka, dostrzeże dramat niezrozumienia współczesnego twórcy przez odbiorcę jego tekstów. Dokona osobliwego porównania poety zaangażowanego do ateńskiego starożytnego filozofa, który z latarnią w ręku szukał człowieka, a skuteczność poetyckiego rozpoznania ujrzy w „nakłuwaniu tkanki etycznej wrażliwości czytelnika” (Po co poezja?... Odpowiedź na ankietę „TOPOI”).
5.
„Ludzie, zauważyłem, lubią takie myśli, które nie zmuszają do myślenia” – rzekł swego czasu Stanisław Jerzy Lec. Myślenie jednak, jako źródło najwyższej wartości, stanowi samą istotę człowieka. Myślenie to proces, który w nas zachodzi, gdy jesteśmy świadomymi uczestnikami zdarzeń, które przeżywamy. Zatem nie tylko rozumienie, chcenie, wyobrażanie sobie, ale także i czucie jest koherentne z myśleniem. Czułe myślenie Adriana Glenia tropi ślady myślenia innych. Wymaga odwagi i trudu. Umysłowej ekwilibrystyki. Wspinaczki. Myślenie opolskiego krytyka i teoretyka literatury współczesnej jest zatem wyzwoleniem z przygodnego świata, ruchem w górę, powrotem do źródeł prawdy.
W drogę!
Adrian Gleń „Czułość. Studia i eseje o literaturze najnowszej”, Towarzystwo Przyjaciół Sopotu, Sopot 2014 str. 176
Irmina Kosmala
Przeczytaj też w „porcie literackim” recenzję zbioru poetyckiego A. Glenia Re (2014) pióra Jolanty Szwarc
