Marzena Baran-Radwańska
Mitotwórcza, jak i odtwórcza wobec mitów rola literatury, daje się zauważyć dość mocno w ciągu trwania literatury polskiej. Oba warianty opierają się na rozumieniu pojęcia mitu jako opowieści przedstawiającej pewne wydarzenia, tworzące istotę określonych wierzeń i poglądów danej społeczności.”(1) Istotne może być tu też określenie Fromma, zgodnie z którym „mit przedstawia jakąś historię dziejącą się w przestrzeni i czasie, fabułę, wyrażającą językiem symbolicznym religijne oraz filozoficzne idee i przeżycia duszy, w nich tkwi istotne znaczenie mitu.”(2)
Takie rozumienie mitu stało się podstawą do częstego jego stosowania, a także swoiście rozumianego mitotwórstwa, które w toku rozwoju literatury polskiej doprowadziło do tworzenia wielu mitów, stanowiących niejako pewną odpowiedź autorów na określone problemy społeczne, polityczne czy filozoficzne. Mitotwórcza rola literatury zaznaczała się tu w wykorzystaniu sakralnego charakteru mitów, który miały one u swego źródła, do sakralizacji w ten sam sposób pewnych innych zachowań, zdarzeń oraz osób i uczynienia z nich obiektów i przedmiotów nowych mitów.(3)
Nie trzeba było jednak tworzyć zupełnie nowych mitów, by uzyskać zwrócenie uwagi na określone, ponadczasowe treści i przesłania. Wystarczyło do tego zainteresowanie korzeniami kultury i cywilizacji, czyli kulturą antyczną i starożytnością. Potwierdzeniem tego stało się zainteresowanie tym obszarem kultury i czasem historycznym, a fascynacja „starożytnością bajeczną” stała się jedną z widocznych cech literatury polskiej. Na podstawie treści zawartych w poszczególnych źródłach starożytności i tradycji antycznej bardzo czytelnie można odnajdywać istotne dla nich przesłania i postawy, wpisane także w inne, późniejsze utwory literackie.
Istotną częścią składową fascynacji całą starożytnością stała się fascynacja siłą mitów i ich uniwersalnym przesłaniem. Widoczna była ona w tekstach wszystkich rodzajów literackich- epiki, liryki czy dramatu, a tworzone warianty stanowiły zarówno bezpośrednie kontynuacje mitów i wątków mitologicznych, jak i ich reinterpretacje, powstające w związku z okolicznościami historycznymi czy społecznymi.(4) Starożytność w tym układzie stała się „rezerwuarem mitów, tematów, motywów i symboli oraz skarbcem topiki”.(5)
Postawy i zachowania ludzkie, utożsamiane z mitologicznymi bohaterami, stawały się sednem uwagi poetów, prozaików i dramatopisarzy, którzy podkreślali te ich aspekty, jakie wydawały im się szczególnie ważne i potrzebne w związku z przesłaniem danego tekstu. Poezja, proza, a także teksty dramatyczne stawały się w tym ujęciu odzwierciedleniem pewnej gry z konwencją literacką, a tworzone konstrukcje stawały się układanką, w której antyk pełnił rolę nadrzędną. Bardzo plastycznie oddała specyfikę tej twórczości J. Abramowska, pisząc, że tworzenie takiej wypowiedzi artystycznej „przypomina dopasowywanie i spajanie elementów prefabrykowanych.”(6) Prefabrykatem był tu oczywiście antyk i mit, zaś inwencja twórcza autorów, sięgających po te prefabrykaty, stawała się osią ich konstrukcji i ułożenia w tekstach, stanowiących kontynuację zainteresowania antykiem i potwierdzenie jego obecności w literaturze.
Zainteresowanie mitologią i „starożytnością bajeczną” znalazło swój wyraz również w eseistyce współczesnej. Esej jest tzw. gatunkiem pogranicznym (obok niego to także reportaż i felieton), umiejscawianym na pograniczu literatury pięknej i innych form literackich (naukowych, publicystycznych).(7) Sprawia to, iż cechuje się on znaczną swobodą kształtu formalnego, zarówno w treści, jak i budowie (cechach stylu, kształcie kompozycji itp.). W definicji eseju można ująć następujące cechy: „gatunek wypowiedzi krytycznej, naukowej czy filozoficznej, w którym obok elementów wykładu dyskursywnego występują jakieś składniki anegdotyczne, opisy literackie, bohater niekiedy dość wszechstronnie charakteryzowany.”(8)
Dokładniejszą definicję eseju jako gatunku podaje Słownik terminów literackich, w którym podkreślono, iż jest to „szkic filozoficzny, naukowy, krytyczny, moralistyczny, zwykle pisany prozą, w którym autor w sposób swobodny, a zarazem kunsztowny, rozwija interpretację jakiegoś zjawiska lub roztrząsa problem, nie maskując subiektywności przyjętego punktu widzenia.”(9)
Za najważniejsze kryteria formalne i wyróżniki eseju jako gatunku postuluje się jego względną krótkość, swobodny styl oraz raczej eksperymentalne podejście do danego tematu, choć równocześnie podkreśla się, że pierwsza z wymienionych cech jest najmniej aktualna (eseje bardzo często stanowią odejście od krótkiej formy, są utworami kilkudziesięciostronicowymi).(10) Postrzegany w ten sposób esej (próba, szkic) stanowi formę wypowiedzi autorskiej, w której jej twórca ma pełne prawo do subiektywnego wyrażania własnych ocen, opinii i poglądów oraz formułuje je w sposób uznany przez siebie za najbardziej adekwatny zarówno dla poruszanej problematyki, jak i jego cech pisarstwa w ogóle. Tym samym esej stał się formą wypowiedzi o bardzo swobodnej kompozycji, mogącą przyjmować zróżnicowane kształty artystyczne. Im bardziej swobodna i kunsztowna w zakresie wyboru środków przekazu forma eseju, tym większe jego literackie znaczenie, potwierdzające jego miejsce w literaturze. Jednocześnie również tak określona luźna formuła eseju wymaga znacznego poziomu erudycyjności, zarówno od jego autora, jak i od czytelnika, który dla zrozumienia wszystkich zawartych w nim spostrzeżeń, musi posługiwać się podobnym odczytywaniem i postrzeganiem najważniejszych poruszanych w nim treści.
Poziom tej erudycji doskonale odzwierciedlała fascynacja starożytnością i mitologią, wymagająca tak od autora, jak i czytelnika gruntownego przygotowania do odbioru tekstu oraz przynajmniej podstawowej wiedzy na temat starożytności, niezbędnej do zrozumienia sensu przesłania poszczególnych mitów. Eseje, rozwijające te zagadnienia, wpisały się w wyraźny i bardzo szeroki nurt eseistyki diagnozującej stan cywilizacji i kultury w oparciu o antyczne reminiscencje. Jednocześnie na tle pozostałych nurtów (historycznego i filozoficznego) stała się ona najlepszym potwierdzeniem fascynacji starożytnością i siłą mitów.(11) W nurt ten wpisała się zarówno twórczość, odwołująca się do najważniejszych przesłań filozoficznych, bohaterów starożytności i cech twórczości starożytnej, jak i między innymi eseistyczna twórczość Z. Kubiaka, odwołująca się tak do tradycji kultury starożytnej, jak i przypominająca mitologiczne wątki wierzeń starożytnych ludzi. W pierwszym wątku potwierdzały to dzieła: Przestrzeń dzieł wiecznych. Eseje o tradycji kultury śródziemnomorskiej(12) , Dzieje Greków i Rzymian(13) czy Grecy o miłości, szczęściu i życiu(14) , a w drugim Mitologia Greków i Rzymian.(15)
Mitologia Greków i Rzymian Z. Kubiaka stała się kolejną próbą przybliżenia współczesnemu człowiekowi wierzeń i ducha kultury starożytnej, w której widoczny był przede wszystkim humanizm. Jego eseje stały się odzwierciedleniem sposobu pokazywania starożytnej kultury, dzięki której mogło nastąpić tłumaczenie sensu życia i ludzkich uczynków, a autor udowadniał, że tradycja ta jest dla współczesnego człowieka wprost bezcenna. Mity w ujęciu Z. Kubiaka czytane są przez pryzmat współczesnego człowieka-potomka starożytnej kultury, nawet jeżeli on sam nie byłby tego w pełni świadomy. Widzenie to poszerzone jest także optyką doświadczeń współczesnego człowieka, mieszkańca Europy u schyłku XX wieku. Specyfikę Mitologii Z. Kubiaka ujawniała nawet nota wydawcy, umieszczona na obwolucie książki, w której napisano: „Ta książka (...) nie jest uproszczoną i przykrojoną dla potrzeb dziecinnego pokoju historią bogów i bohaterów. Nie jest też suchą rejestracją mitów, w rozmaitych wariantach zanotowanych przez tradycję. Czym więc jest? Jest fascynującą rekonstrukcją mitycznego świata, dokonaną z precyzją filologa. (...)To pasjonująca podróż w czasie i przestrzeni, źródło informacji o antyku, barwna opowieść o bliskości kulturowej naszej epoki i świata oddalonego od nas o cztery tysiące lat.”(16)
Swą fascynacją antykiem i kulturą starożytną Z. Kubiak potwierdzał (nie tylko w esejach) zakorzenienie w cywilizacji starożytnej, które to poczucie należy uznać za najważniejszą inspirację do zainteresowania starożytnością.
Inspiracja taka okazała się równie silna w przypadku Jana Parandowskiego, który w swych wielu utworach eseistycznych udowadniał głębokie zainteresowanie antykiem i pasję jego zgłębiania, a także nieustannego porównywania z własnymi czasami i okolicznościami. Eseistyczna erudycja J. Parandowskiego zaowocowała wydaniem wielu tekstów poświęconych „starożytności bajecznej”(17), a wątki w nich widoczne tworzyły pewien obraz fascynacji tematycznych i inspiracji J. Parandowskiego, podejmowanych w ciągu kolejnych lat.(18) W twórczości autora Mitologii swe miejsce znalazły między innymi takie tomy esejów, poświęcone kulturze antycznej, jak: Godzina śródziemnomorska, Z antycznego świata, Mój Rzym czy obie serie Szkiców. Parandowski niezmiennie poszukiwał takich sposobów opisu świata, by móc włączyć w nie swój zachwyt nad starożytnością i tęsknotę za nią, a nierzadko również poczucie żalu wobec nieuchronnego przemijania czasu i rzeczy materialnych. Mitologiczni bohaterowie nieustannie towarzyszyli Parandowskiemu w jego wędrówkach po świecie, jak choćby Tezeusz czy Dioniozos w eseju „Dwie wiosny.”(19) Oprócz nich równie chętnie pisarz przywoływał postaci realnych władców, ale i anonimowych ludzi antyku, stających się nosicielami określonych cech i symbolami pewnych zachowań.(20) Realna przestrzeń oraz konkretne przedmioty były najczęściej punktem odniesienia do tej samej przestrzeni, znanej z tradycji i historii oraz stawały się źródłem wywoływanych przemyśleń na temat ważnych wydarzeń z punktu widzenia człowieka antycznego.(21)
Szczególnym odzwierciedleniem fascynacji starożytnością i kulturą antyczną stała się Mitologia Jana Parandowskiego, dająca zapis wierzeń i przekonań ludzi czasów starożytnych - Greków i Rzymian.(22) Dzieło Parandowskiego okazało się jednym z najtrwalszych zapisów wierzeń starożytnych, a jednocześnie utrwaliło w sposób bardzo czytelny właściwe poszczególnym mitom postawy symboliczne, zachowania ludzkie oraz okoliczności, czyli te wszystkie zagadnienia, które tworzą warstwę symboliczną mitów i decydują o ich ponadczasowości oraz uniwersalizmie. W Mitologii Parandowski dał wyraz swej fascynacji kulturą grecko-rzymską i na tej podstawie tworzył następnie dalsze kontynuacje tej miłości.(23)
Wydana po raz pierwszy w roku 1924 Mitologia okazała się jednym z podstawowych tekstów, propagujących wierzenia starożytnych i dających podstawy do wyobrażeń o nich.(24) Mitologia jest także wciąż jednym z najchętniej czytanych tekstów J. Parandowskiego, a przyczyną tego „czytelniczego uznania”, według W. Maciąga, jest „gruntowna wiedza, czysty kształt stylistyczny, a przede wszystkim szczególny szacunek pisarza do dorobku przeszłości.”(25)
Specyfika kształtu formalnego poszczególnych tekstów Mitologii, a jednocześnie ich związek z treścią i mitem antycznym, świadomie kreowanym przez Parandowskiego, pozwala dokonywać charakterystyki Mitologii w aspekcie jej cech eseistycznych.
Mitologię autor opatrzył podtytułem Wierzenia i podania Greków i Rzymian. Podtytuł ten precyzuje jednocześnie zakres treści poszczególnych esejów, wyznaczając dwa obszary zainteresowania Parandowskiego- obszar kultury greckiej oraz religijności starożytnego Rzymu, tworzącej jego wersję kultury antycznej.
Opis wierzeń starożytnych Greków poprzedzony został esejem, w którym autor zamieścił wiadomości wstępne i taki też tytuł nadał swemu pierwszemu tekstowi, otwierającemu zbiór. W eseju tym zawarte zostały wstępne informacje na temat specyfiki wierzeń starożytnych Greków, ich przemian w ciągu wieków oraz różnorodności związanej ściśle z danym terytorium i jego specyfiką. Ujęte tu elementy tworzące podstawy kultu Greków stawały się wprowadzeniem do dalszych opisów, pokazujących już kolejne przykłady realizacji tych wierzeń (kult bóstw i ludzi). Esej zawierał odniesienia do najważniejszych rytuałów i zachowań religijnych starożytnych mieszkańców Grecji, pokazywał sposoby i cele tej rytualności i wierzeń Greków.(26)
Kolejne eseje zawierały opis poszczególnych elementów mitologii, tworzących łącznie zbiór wierzeń greckich na temat powstania świat oraz świata bogów i ich wpływu na ludzkie życie. Punktem wyjścia dla całego opisu stał się esej, ukazujący narodziny świata, tłumaczący punkt widzenia starożytnych na kwestie powstania świata.(27) Znalazły się tu także eseje poświęcone bogom olimpijskim, jak i innym kategoriom bogów (światła i powietrza oraz bogowie ziemscy). Wpisana została w nie również różnorodność władzy dzielonej przez bogów i obszary jej sprawowania, przypisane poszczególnym z nich.(28) Parandowski scharakteryzował także odrębne przestrzenie, takie jak królestwo morza i piekieł, wpisując ich funkcjonowanie w demonstrowaną wiedzę na temat powstania świata i podziału władzy między bogów. Ukazał również wierzenia greckie dotyczące istnienia tzw. bóstw doli ludzkiej i ich oddziaływania na dolę człowieka. W tworzonym obrazie świata znalazł się także kolejny krąg spraw i wierzeń, związanych ściśle z człowiekiem i życiem w przestrzeni profanum. Opisani zostali najważniejsi bohaterowie podań greckich, funkcjonujący w różnych cyklach legend, w tym szczególnie bohaterowie wojny trojańskiej.(29)
Część druga Mitologii zawierała opis wierzeń Rzymian. Była ona zdecydowanie krótsza od części greckiej, co można by również uzasadnić brakiem konieczności ponownego definiowania pewnych pojęć i aspektów wierzeń już scharakteryzowanych w związku z religijnością grecką. Część „rzymska” rozpoczynała się od wprowadzającego eseju poświęconego charakterowi religii rzymskiej, w którym możliwe było zaznaczenie różnic występujących między wierzeniami rzymskimi a greckimi i specyfiką tych religii. Dzięki temu pisarz mógł stworzyć interesujący portret odmienności starożytnego Rzymianina w porównaniu do starożytnego Greka, jego obaw i przekonań oraz zachowań podejmowanych w imię tych przekonań. Ukazał również pierwotne cechy tych wierzeń i pierwotną religię starożytnych mieszkańców „Wiecznego Miasta”.
W centrum uwagi Parandowskiego znalazły się także najważniejsze źródła kultu rzymskiego (kult zmarłych i bóstwa domowe), tworzące barwny obraz odmienności tych wierzeń od wierzeń greckich. Opisani zostali również naczelni bogowie rzymscy, a także bóstwa ziemskie, związane z siłami przyrody i jej elementami, pomagające ludziom interpretować siły natury i ich wpływ na losy człowieka. Kolejny esej tej części przynosił rozważania na temat specyficznych właściwości religijności rzymskiej, polegających na szczególnym upodobaniu do personifikacji cnót, pojęć moralnych i uczuć. Następny esej zawierał rozważania na temat jednorodności i stałości wierzeń rzymskim w kontekście napływu religii obcych do tej kultury. Zamknięcie „części rzymskiej” Mitologii stanowiły dwa eseje poruszające kwestie kultu związanego z ludźmi (bohaterami i władcami).(30)
Takie ujęcie treści całej Mitologii wyraźnie pozwalało na charakteryzowanie obu kręgów wierzeń starożytnych, przy jednoczesnym wskazywaniu pewnych cech stałych wierzeń ludzi tej epoki i podkreślaniu różnic między oboma kulturami. Umożliwiło również zobrazowanie najważniejszych pojęć ogólnie odnoszących się do kwestii wierzeń, bez względu na ich obszar kulturowy, a także pojęć wywodzących swą genezę ze starożytności greckiej lub rzymskiej (typowych dla nich bóstw, bohaterów czy personifikacji określonych zachowań). W takim ujęciu Mitologia stała się zapisem najważniejszych wierzeń ludzi starożytnych, których istota wykazana została w związku z prezentacją tego świata i typowych przekonań jego mieszkańców.
---------------------------------------------------------------------------------
1. M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Podręczny słownik terminów literackich, Wyd. Open, Warszawa 1998, s. 177.
2. B. Myrdzik, Mitologia Jana Parandowskiego w kl. I liceum ogólnokształcącego, „Polonistyka” 1976, Nr 6, s. 38.
3. E. Kuźma, Mit w literaturze, mitotwórstwo, [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, pod red. A. Brodzkiej, Wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa- Kraków 1996 s. 636-647.
4. S Stabryła, Hellada i Roma w Polsce Ludowej. Recepcja antyku w literaturze polskiej w latach 1945-1975, Wyd. Literackie, Kraków 1983, w, s. 380-505.
5. E. Sarnowska-Temeriusz, Wstęp [w:] Topika antyczna w literaturze polskiej XX wieku, pod red. A. Brodzkiej i E. Sarnowskiej-Temeriusz, Wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992, s. IX.
6. J. Abramowska, Topos i niektóre miejsca wspólne badań literackich, [w:] Teoretycznoliterackie tematy i problemy, pod red. J. Sławińskiego, Ossolineum,Wrocław 1996, s. 123.
7. M. Głowiński, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Zarys teorii literatury, PZWS, Warszawa 1967, s. 373-374.
8. Tamże, s. 374.
9. M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Podręczny słownik terminów literackich..., op. cit., s. 84.
10. Słownik literatury polskiej XX wieku..., op. cit., s. 274.
11. S. Gąbala, Eseistyka, [w:] Literatura polska 1918-1975, część I tom 3 1945-1975, red. A. Brodzka, T. Bujnicki, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1996, s. 250-320.
12. Z. Kubiak, Przestrzeń dzieł wiecznych. Eseje o tradycji kultury śródziemnomorskiej, Wyd. Znak, Kraków 1993.
13. Z. Kubiak, Piękno i gorycz Europy. Dzieje Greków i Rzymian, Wyd. Świat Książki, Warszawa 2003.
14. Z. Kubiak, Grecy o miłości, szczęściu i życiu, Wyd. Rebis, Warszawa 2002.
15. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Wyd. Świat Książki, Warszawa 2005.
16. Z okładki [w:] Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian.., op. cit.
17. J. Z. Lichański, Wtajemniczenia i refleksje. Szkic monograficzny o Janie Parandowskim, Wyd. Łódzkie, Łódź 1986, s. 7-16.
18. E. Kozikowski, Parandowski, Wyd. Agencja Autorska, Warszawa 1967, s. 5-36.
19. Parandowski, Dwie wiosny, [w:] tegoż, Dzieła wybrane, t. II, Wyd. Czytelnik, Warszawa 1957, s. 113-122.
20. J. Parandowski, Godzina śródziemnomorska, PIW, Warszawa 1956, s. 27-34, 133-168; J. Parandowski, Akacja, Wyd. Czytelnik, Warszawa 1967, s. 81-100; J. Parandowski, Pod zamkniętymi drzwiami czasu, Wyd. Czytelnik, Warszawa 1975, s. 844-88.
21. J. Parandowski, Dwie wiosny..., op. cit., s. 141-154.
22. J. Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Wyd. Czytelnik, Warszawa 1990.
23. S. Stabryła, Hellada i Roma..., op. cit., s. 539-540.
24. W. Maciąg, Literatura Polski Ludowej 1944-1964, PIW, Warszawa 1974, s. 423-424.
25. Tamże, s. 424.
26. J. Parandowski, Mitologia..., op. cit., s. 7-37.
27. Tamże, s. 38-50.
28. Tamże, s. 51-144.
29. J. Parandowski, Mitologia..., op. cit., s. 145-275.
30. Tamże, s. 279-351.
Marzena Baran-Radwańska
Portal LM, sierpień 2011