Parsęta - pochodzenie nazwy
Andrzej Chludziński
Parsęta to jedna z większych rzek Przymorza, dopływ Bałtyku. Płynie przez powiat szczecinecki, białogardzki i kołobrzeski, ujście ma w Kołobrzegu. Znaczenie gospodarcze, handlowe i komunikacyjne spowodowało, że pierwsze zapisy jej nazwy pojawiają się już w XII weku.
Poniżej przedstawię kolejne formy nazwy, występujące w sumie w ponad 20 (!) wersjach graficzno-fonetycznych. Pochodzą z licznych dokumentów średniowiecznych, różnych opracowań i map (ze względu na popularnonaukowy charakter tekstu, nie podaję nazw źródeł, z których pochodzą przytoczone zapisy), przy czym przytaczam tylko pierwszy zapis danej formy:
Parsandi 1159;
Persandi 1179;
Parzan 1182;
Parzand 1182;
Parszandi 1184
Parzandr 1216;
Parzandi 1216;
Persantam (fluvium) 1251;
(fluuio) Persanta 1255;
(apud) Persandam (fluuium) 1265;
(ultra) Parsandam 1266;
ante exitum Parsande 1266;
Persantha 1299;
Persanthe (fluvii) 1299;
Parsant 1305;
Persante (Fl., fl, fluss, Fluss) 1321;
Parsante (flu, Flu, fluv) 1526;
Persant (fl, Fl.) 1550;
Persante Strohm 1728;
Der Persanten Strohm 1765;
Persante Strom;
Prośnica 1878;
Bäk 1930;
Pussant 1930;
Parsęta 1949;
Perzanta [per-zanta] 1975.
W wieku XVIII następowało ujednolicanie pisowni nazw geograficznych na Pomorzu. Do 1945 roku najczęściej spotykaną formą jest Persante. Natomiast przez kilka powojennych lat funkcjonowała spolszczona forma Prośnica, dopiero potem przywrócono postać pomorską Parsęta.
Mimo tak wielu form widać pewne prawidłowości w zapisie nazwy tej rzeki. Można stwierdzić, że to słowiańska nazwa topograficzna (informująca o warunkach naturalnych terenu), a pochodzi od pomorskiego wyrazu *parsę, pol. prosię (stąd spolonizowana forma Prośnica), na oznaczenie rzeki o rwącym, żłobiącym nurcie. A że tak jest, świadczy fakt klasyfikacji odcinka na wysokości Białogardu jako rzeki górskiej! Ma więc charakter metaforyczny. W podobny sposób utworzono nawy rzek typu Bóbr, Dzika, Wieprz, Wieprza.
Według niemieckiego badacza J. Udolpha – z którym zgadzają się także niektórzy polscy naukowcy – nazwa rzeki nie jest słowiańska, lecz pochodzi od wyrazu indoeuropejskiego *pers- ‘pryskać’, a sufiks -anta właściwy jest hydronimii staroeuropejskiej, poświadczony też w kilku nazwach wodnych Polski północnej i zachodniej. Trudno temu oczywiście jednoznacznie zaprzeczyć lub potwierdzić, jednak w świetle zjawisk osadniczych to mało prawdopodobne. Nikt bowiem nie zaprzecza, że najstarsze nazwy miejscowe na Pomorzu są słowiańskie, dlaczego więc inaczej miałoby być z nazwami wodnymi?
Od tej samej podstawy, co naszej rzeki, zostały utworzone nazwy miejscowości takich jak Parskowo i Parszczyca k. Pucka oraz Parsowo k. Koszalina. Być może ich podstawą była nazwa osobowa Parsk lub Parska (obie znane ze źródeł średniowiecznych) od wyrazu *parsę, pol. prosię. Natomiast nazwa miejscowa Parsęcko (wieś k. Szczecinka, obok niej są źródła Parsęty) jest wtórna, pochodzi od nazwy rzeki.
Jak to zwykle bywało z wyrazami słowiańskimi, sprawiały problemy obcym, zazwyczaj niemieckim, kancelistom. Dlatego też głoskę ę widzimy zapisywaną w naszej nazwie jako an.
Do form zlatynizowanych i zniemczonych dodawano niekiedy wyraz łac. fluvius, niem. Fluss, Strom ‘rzeka’. Pussant to forma dolnoniemiecka (takim dialektem mówiono na Pomorzu) nazwy właściwej. Bäk to niem. nazwa topograficzna, równa wyrazowi dolnoniemieckiemu Bäk, niem. Bach ‘potok’.
Formy pochodne od nazwy wodnej Parsęta tworzy się poprzez dodanie regularnych końcówek (z możliwym zmiękczeniem t : ć): do/z Parsęty, nad Parsętą, w Parsęcie.
Bibliografia:
R. Trautmann, Die Elb- und Ostseeslawischen Ortsnamen. Berlin, 1948-1949, T. I-II. Register (T. III) bearb. H. Schall. Berlin, 1956.
Szczegółowy podział dorzecza Odry i rzek Przymorza. „Prace Państwowego Instytutu Hydrologiczno-Meteorologicznego” 5, Warszawa, 1949.
S. Rospond, Słownik nazw geograficznych Polski Zachodniej i Północnej. Wrocław, 1951.
F. Lorentz, Slawische Namen Hinterpommerns, bearb. von F. Hinze. Berlin, 1964.
E. Rzetelska-Feleszko, Dawne słowiańskie dialekty województwa koszalińskiego. Najstarsze zmiany fonetyczne. Wrocław, 1973.
E. Rzetelska-Feleszko, J. Duma, Nazwy rzeczne Pomorza między dolną Wisłą a dolną Odrą. Wrocław, 1977.
E. Rzetelska-Feleszko, Die Zuflüsse zur Ostsee von der Weichselmündung bis zur Persante (Dopływy Bałtyku od ujścia Wisły do Parsęty), seria „Hydronymia Europaea“, hrsg. W. P. Schmid, Lieferung 2. Stuttgart, 1987.
J. Udolph, Die Stellung der Gewässernamen Polens innerhalb der alteuropäischen Hydronimie. „Beitrage zur Namenforschung“, NF, Heidelberg, 1990, Beiheft 31, s. 234-38.
A. Belchnerowska, Toponimia byłych powiatów kołobrzeskiego i koszalińskiego. Gdańsk, 1995.
Polskie nazwy własne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko. Warszawa-Kraków, 1998.
Z. Babik, Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich w granicach wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny. Kraków, 2001.
T. Białecki, Słownik nazw fizjograficznych Pomorza Zachodniego. Szczecin, 2001.
M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski. Warszawa, 2003.
Latarnia Morska 2 (6) 2007
